[Phật Giáo Hòa Hảo] Luận Giải Từ Ngữ Hiển Đạo - Trần Văn Lợi

Ngài Thanh Sĩ, người mà tín đồ Phật giáo Hòa Hảo gọi một cách trìu mến và kính cẩn là Cậu Hai Thanh Sĩ, là một bậc trí giả phi thường ở khả năng tự học, tự nghiên cứu tìm tòi và khả năng trứ tác, biện thuyết giáo lý Phật pháp. Có lẽ sau Đức Huỳnh Giáo Chủ, ngài là người có thành tựu trứ tác thơ kệ và quảng truyền giáo thuyết Phật giáo Hòa Hảo to lớn nhất, cũng là người có tầm ảnh hưởng đến toàn thể tín đồ đồng đạo mạnh mẽ nhất. Cũng như Đức Thầy, ở ngài Thanh Sĩ tiềm tàng khả năng tự thức tỉnh, tự giác giộ, tự liễu giải chân lý Phật pháp. Ở tuổi thiếu niên, khi mới đọc xong quyển Giác mê tâm kệ của Đức Huỳnh Giáo Chủ, ngài đã nhanh chóng xác định con đường đạo pháp là sự nghiệp to lớn nhất trong đời mình, nên đã quyết chí quy y tam bảo, trở thành cư sĩ tại gia, chuyên tâm sáng tác thơ kệ. Ngoài hai mươi tuổi, ngài đã thâm nhập vào triết lý cao sâu của đạo Phật; với khả năng ứng khẩu biện thuyết nhạy bén và thông thái, ngài đã đứng trước đại chúng thuyết giảng nhiều giờ liền, được đông đảo tín chúng tin yêu và ngưỡng mộ. Năm 26 tuổi, ngài lập Ban Hoằng pháp tại chùa Tây An Cổ Tự (Long Kiến, Chợ Mới, An Giang), mở các khóa đào tạo đạo đức viên truyền bá giáo lý Phật giáo Hòa Hảo, tài liệu giảng dạy do đích thân ngài biên soạn với 72 bài giảng được kết tập thành quyển Chú nghĩa.

Dõi theo quá trình xuất dương du học tại Nhật Bản của ngài, chúng tôi càng thêm ngưỡng mộ và cảm phục. Từ chỗ chưa học xong lớp ba trường làng ở Việt Nam, bằng tư duy nhạy bén và hiểu biết rộng rãi của mình, ngài đã làm cảm phục ban giám hiệu Đại học Waseda chấp nhận cho vào thẳng bậc đại học. Từ chỗ chưa thông thạo Nhật ngữ, chỉ sau vài tháng đã đọc thông viết thạo, sau đó ngài tiếp tục tự học và có thể sử dụng thành thạo luôn cả Anh ngữ. Sau khi tốt nghiệp, ngài được mời phụ trách một số môn học về triết học và Phật học tại Đại học Waseda và Đại học Ngoại ngữ Đông Kinh. Giai đoạn 10 năm (1957-1967) học tập và giảng dạy ở Nhật Bản này là giai đoạn sáng tác thơ kệ nhiều nhất của ngài Thanh Sĩ. Nhờ bút lực dồi dào, 17 tập sách thơ kệ Phật giáo (Lời vàng trong mộng, Vạn niên huynh đệ, Rằm tháng mười, Đâu là phàm thánh, Tiếng nói trong hoa sen, Hỡi quê nhà, Đã chết mà sống, Tôi còn đây mà, Tôi không quên, Ánh sáng từ bi, Đường giải thoát, Thần cơ thật luận, Con thuyền đại đạo, Đời mạt pháp, Là Phật tử, Tình đạo Phật, Đến Liên hoa) lần lượt ra đời, trở thành lời lẽ khuyến tấn tinh thần tu học cho huynh đệ đồng đạo tại quê nhà. Về sau, các quyển này được in chung ở Việt Nam thành một bộ sách với tên gọi Hiển đạo, dung lượng dài gần 1.300 trang, trở thành tập sách “gối đầu giường” của đông đảo tín đồ Phật giáo Hòa Hảo từ đó đến nay.

Về đại thể, quyển Hiển đạo được viết bằng một ngôn ngữ thông dụng, bình dân, dễ hiểu, phù hợp với năng lực nhận thức của đại đa số người đọc, đặc biệt là tín đồ Phật giáo Hòa Hảo. Ngài Thanh Sĩ có sở trường trong việc vận dụng các thể thơ dân tộc như lục bát, song thất lục bát, thất ngôn trường thiên để chuyển tải triết lý thâm sâu vi diệu của đạo Phật. Nhiều đoạn trong sách cho thấy phong cách tự sự nhuần nhuyễn, tự nhiên, thanh thoát; đồng thời cũng thể hiện năng lực vận dụng linh hoạt các thể thơ thất ngôn, ngũ ngôn, lục bát để dẫn dụ thơ kệ, ngâm hát giữa các nhân vật trong các đoạn đối đáp. Ngoài ra, việc dẫn dụng điển cố điển tích, thành ngữ tục ngữ, lời ăn tiếng nói trong đời sống hằng ngày cũng là một đặc điểm nổi trội trong thơ kệ thuyết giáo của ngài Thanh Sĩ. Nếu không phải là bậc liễu tri bao quát cổ kim, cùng năng lực diễn ngôn nhanh nhạy, tác giả khó có thể viết nên những vần thơ lưu loát, hài hòa, tín nhã đến như vậy.

Tuy nhiên, vì là thơ chuyển tải triết lý tôn giáo, nên có nhiều vận dụng các thuật ngữ triết học, tôn giáo, cũng như những câu chữ liên quan đến thành ngữ tục ngữ, điển cố điển tích, đặc biệt là các từ ngữ gốc Hán hoặc các ngữ liệu của văn học cổ điển. Điều đó đôi khi sẽ mang đến không ít trở ngại, khó khăn cho những người sơ cơ, chưa đọc nhiều sách vở, hoặc vốn tri nhận còn giới hạn. Thấu hiểu được những khó khăn đó, cư sĩ Trần Văn Lợi đã biên soạn bộ sách Luận giải từ ngữ Hiển đạo (顯 道 詞 語 論 解 - Hiển Đạo Từ Ngữ Luận Giải) để cung cấp những lý giải chi tiết, tường tận hơn cho những từ ngữ khó hiểu trong bộ sách Hiển đạo của ngài Thanh Sĩ.

Bộ Luận giải từ ngữ Hiển đạo là một dạng từ điển, cũng có thể xem là một dạng từ vị hoặc ngữ vựng, được thực hiện một cách cẩn trọng, tâm huyết bởi một vị cư sĩ thuần thành trong giáo lý đạo Phật giáo Hòa Hảo. Số lượng từ ngữ được soạn giả tập hợp khá lớn, lời lẽ luận giải rõ ràng dễ hiểu, đặc biệt nhiều từ ngữ được truy nguyên đến nguồn gốc tiếng Phạn hoặc tiếng Hán để cung cấp thông tin đa diện, chính xác hơn cho độc giả. Chẳng những thế, soạn giả đã tham cứu nhiều tư liệu sách vở cổ kim, trong và ngoài nước, hoặc kinh điển của các tôn giáo để người đọc hình dung rõ hơn quá trình vận dụng của các từ ngữ đó. Trong nội dung luận giải của từng mục từ, tác giả cũng không quên tái hiện ngữ cảnh xuất hiện của từ ngữ được diễn giải thông qua việc dẫn chứng câu thơ tương ứng trong tập Hiển đạo. Có thể nói, sau bộ sách Từ ngữ dẫn giải sấm giảng thi văn xuất bản năm 2018, đây là công trình thứ hai giá trị của soạn giả. Nó không chỉ có ý nghĩa đối với tín đồ Phật giáo Hòa Hảo, mà còn có giá trị đối với tất cả những ai quan tâm nghiên cứu giáo lý cao siêu của nhà Phật.

Là bạn bè thâm giao tương kính như tân, theo dõi quá trình trứ tác của soạn giả, tôi không khỏi nể phục năng lực tự học và tinh thần phụng hiến cho đạo pháp của học giả Trần Văn Lợi. Ngòi bút sâu sắc, nội hàm phong phú và tràn đầy năng lượng của anh đã viết nên những trang văn trong trẻo, thiện lành, phản chiếu một nội tâm thuần khiết, thanh tịnh của một Phật tử yêu Thầy mến đạo, quan hoài thế cuộc. Được viết vài lời tựa cho bộ sách, đối với tôi, cũng là một niềm vinh dự của người mang nghiệp hàn mặc, đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu.

Thanh Văn thư trai, ngày 30 tháng 9 âm lịch năm Tân Sửu (2021)

Nguyễn Thanh Phong kính đề